Moderne kunst. Ben ik de enige die ‘t niet begrijpt?

Woensdag, onze museumdag. Vaak inspirerend. Niet altijd. Kom ik een zaal binnen, zie ik ‘n 20 meter lange witte muur, met halverwege een wit schilderij, zo’n 75 bij 75 centimeter. In ’t midden daarvan een Zwart Vierkant. Huh, wat zou die kunstenaar bedoelen? Ben ik de enige die hem niet begrijpt? Vast niet.

Geen herkenning
Veel mensen blijken moderne kunst niet te snappen. Vooral abstracte kunst, conceptualisme, performancekunst, installaties. Maar, is ‘t een kwestie van begrijpen? Of is het meer een kwestie van geen contact tussen kunstenaar en toeschouwer. Een contact dat pas ontstaat als het “klikt”. Als er een resonantie is tussen het brein van de kunstenaar en dat van de toeschouwer. Het kunstwerk is daarbij de ‘interface’. Een voorwaarde daarvoor is dat de toeschouwer iets herkent, cognitief of emotioneel. Bewust of onbewust. Je zou een abstract kunstwerk kunnen zien als een gecodeerde boodschap van de kunstenaar, waarvan de sleutel tot de  code bij de meeste mensen onbekend is. (zie column “Geheimtaal). Zonder herkenning geen klik. Het is als tussen mensen onderling, zoals mijn vriend Henk van ’t Klooster uitlegt in zijn boek “Klikt ’t of klikt ’t niet? Chemie tussen mensen”. Zonder herkenning ook geen motivatie om ’t kunstwerk te willen begrijpen. Geen chemie tussen kunstenaar en toeschouwer. Degene die desondanks beweert het kunstwerk te “begrijpen” loopt mijns inziens mee met de meute achter de Keizer met z’n Nieuwe Kleren aan.

Niet vanzelfsprekend
Die connectie is niet vanzelfsprekend ondanks de suggestie van Margriet van der Heijden in de NRC van 18 februari : “In allerlei steden hebben deze winter kunstwerken stilletjes op zaal gehangen. Wachtend op de blik van en het ‘gesprek’ met bezoekers.” Een gesprek, communicatie dus. Maar alleen als het klikt. De kunstenaar Jan Rood schreef “Uiteindelijk gaat het er bij het creëren van een kunstwerk om dat je op een bepaald emotioneel niveau met andere mensen communiceert. Een goed kunstwerk raakt altijd een gevoelige snaar”. En als het kunstwerk die gevoelige snaar niet raakt, als het niet klikt, als de toeschouwer er niets van begrijpt? Is het dan geen goed kunstwerk?

Klikt ’t of klikt ‘t niet?
Die klik kan individueel sterk verschillen. Dat hangt af van de ervaringen van een persoon, cognitief of emotioneel, opgeslagen in zijn of haar onbewuste. Die ervaring is de basis voor herkenning. Een referentie, die ik bijvoorbeeld niet heb bij een Zwart Vierkant op een vierkante witte ondergrond.

De toeschouwer doet maar z’n best
Sommige kunstenaars gaan er van uit dat de toeschouwer zijn uiterste best doet om het kunstwerk te begrijpen. Dat is nog eens produktgericht denken. Zoals dat van de Russische avangardist Kazimir Malevitsj die “hoopte op een magisch proces in het onderbewuste van de toeschouwer, waardoor die zou kunnen inzien “dat de schilder de hele kosmos en al het leven daarin presenteerde binnen dit kleine, vierkant, simpele schilderij””. Het citaat komt uit het boek van Will Gompertz “Dat kan mijn kleine zusje ook. Waarom moderne kunst, kunst is”. U zult al hebben begrepen dat het schilderij in de (fictieve) lege zaal, waarmee ik deze column begon, van Malevitsj is. Die hoopt op een magisch proces bij de toeschouwer, de meesten zullen echter de klik missen en al snel doorlopen. Museumbezoekers staan gemiddeld 28,63 seconden (!) stil bij een schilderij, bij het Zwarte Vierkant zal dat hooguit 5 seconden zijn.

Emotie
Die klik kan een emotie zijn, romantiek, nostalgie, weemoed, esthetiek, lust, verlangen, walging of afkeer. Individueel opgewekt. Ga maar eens na, welke emotie triggert bij u de Olympia van Édouard Manet?

Walging
Ja walging kan ook. Zoals hoogstwaarschijnlijk bij het kunstwerk (1990) van Damian Hirst “A Thousand Years”ook wel “Fly Piece” genoemd. Het kunstwerk is een glazen kist van 4x2x2 m, met daarin een rottende koeienkop, waarop vliegen eitjes leggen, die uitkomen, waaruit larven voortkomen, waaruit dan weer vliegen ontstaan, die zich voeden in een bakje suiker, daarna tegen de lamp boven de koeienkop vliegen, daardoor dood neervallen op die kop enz. Een levenscyclus. Chockeren als middel om de aandacht te trekken, uitvergroot door de media. Die zich daarin kunnen herkennen. Lijkt op het verdienmodel van kranten. Schokkend nieuws trekt aandacht, waarop advertenties meeliften. Schokkende nieuws betekent omzet, zo ook voor de commerciële kunstenaar Damian Hirst.

Geholpen klik
Als een spontane klik ontbreekt kan een toelichting op het kunstwerk helpen. De taak van een museum. Dat ervoer ik bij “The Running Fence” (“Het doorlopende hek”) van Christo waarover in 1977 een tentoonstelling in Boymans was. Ik kwam er binnen en dacht “Wat is dít? een 40 kilometer lange waslijn”. Aan het einde van een zaal met allerlei toelichtingen, teksten, beelden, en diashows, had ik het begrepen. Ik had voldoende herkenningspunten ingeademd. De “Running Fence” klikte en ik kon het waarderen. Vooral het sociale aspect van die installatie aan de westkust van de VS, het overleg en de onderhandelingen met de landeigenaren over het overpad. Sindsdien ben ik ‘fan‘ van Christo. Heb helaas zijn ‘post mortem‘ , de ingepakte Arc de Triomphe, gemist.

Grensoverschrijdende kunst
Ergens tussen de impressionisten en futuristen ligt mijn kantelpunt. De grens ligt bij een bepaalde mate van vervreemding. Moderne schilders als Appel, Corneille, en Chaissac spreken me aan en de activistische Paula Rego ook. Met abstracte kunst, het Zwarte Vierkant, conceptualisme, performancekunst en installaties heb ik zelden een klik. Die liggen voorbij mijn grens.
Dat is voor mij dus grensoverschrijdende kunst. Past wel in de tijdgeest.

Edwin Kisman

Lees ook de column
Geheimtaal: de taal die alleen wij begrijpen – 11 jan 2022

Het krantenartikel
Vierkanten en rechthoeken van Kazimir Malevitsj verkocht tijdens de kredietcrisis, voor maar $ 60 miljoen

..en de boeken

Klikt ’t of klikt ’t niet. Chemie tussen mensen. –
Henk van ‘ Klooster

 

 

 

 

Dan mijn kleine zusje ook. Waarom moderne kunst kunst is –
Will Gompertz

 

 

 

 

De emotionele mens. Waarom emoties bepalen wie we zijn –
Ad Vingerhoets