Aan een beslissing gaat een beoordeling vooraf. Een appreciatie van een situatie of probleem. Die kan, volgens de psycholoog Daniel Kahneman, individueel, op twee wijzen tot stand komen, intuitief of rationeel. De intuitieve route kent veel storingen, onder andere door vooroordelen. Er is echter nog een andere oorzaak van fouten: ruis. Het nieuwe onderzoeksgebied van Kahneman.
Intuitief
In de meeste gevallen gebeurt oordeelvorming en beslissen gevoelsmatig. Dat is niet zomaar een gevoel, maar een die gebaseerd is op gestapelde persoonlijke ervaringen, opgeslagen in het onbewuste. Een situatie wordt als het ware tegen het licht van de corresponderende ervaring gehouden. Zo ongeveer is het beeld dat Daniel Kahneman schetst van wat hij het onbewuste denksysteem “System 1” noemt (Fast Thinking). Het snelle, intuitieve denken komt automatisch op en is niet te onderdrukken. Niet zelden is dit denken onderhevig aan vooroordelen (biases). Daarnaast doet een gebrek aan ervaring ook af aan de kwaliteit van intuitieve besluiten.
Of rationeel
Wordt een situatie daarentegen rationeel beoordeeld, dan gebeurt dat op basis van analyse en logisch redeneren. Kahneman noemt dat het rationele denksysteem “System 2” (Slow Thinking). Het is duidelijk dat dit meer tijd kost en het is soms de vraag is of het daaruit voortvloeiend besluit beter is dan het intuitieve. Volgens Kahneman is er ook sprake van een samenwerking tussen System 1 en System 2. Optimaal en energie efficiënt. Daarbij kan Sytem 1 tips aanreiken aan Sytem 2.
Rechtvaardiging achteraf
Het komt voor dat het resultaat van een intuitieve beslissing op hoog niveau, achteraf gerechtvaardigd wordt door een rationele analyse. Dat zal dan, denk ik, vooral gaan om beslissingen die verkeerd uitgepakt hebben.
Vooroordelen
Het probleem, vooral bij de individuele intuitieve beoordelingen is, dat vaak vooroordelen (biases) een rol spelen. Zij oefenen als een soort stoorzender hun invloed uit. Zij leiden systematisch tot foute beslissingen. Die biases zijn ook onderdeel van het persoonlijke pakket ervaringen. Er zijn legio biases, zoals: confirmation bias, authority bias, hindsight bias, outcome bias availability bias. Enfin, lees Kahnemans boek “Thinking, Fast and Slow”.
Nobelprijs
Kahneman heeft samen met Amos Tversky de S1/S2 hypothese opgesteld en heeft daarvoor in 2002 als (gedrags)psycholoog de Nobelprijs voor economie gekregen. Tversky was toen al overleden. Zijn nieuwe onderzoeksgebied is gericht op een andere niet systematische oorzaak van beslissingsfouten: ruis.
Willekeur (noise)
Zijn het de biases die de kwaliteit van beslissingen op een voorspelbare wijze, negatief beinvloeden, systematisch afwijkingen dus, er zijn ook onvoorspelbare afwijkingen, die onder meer door externe factoren veroorzaakt worden. Die externe factoren kunnen van veler aard zijn: het weer, het tijdstip van de dag waarop het besluit genomen wordt, het hongergevoel van de besluiter, kortom willekeurige omstandigheden. Kahneman noemt dat dan ook “ruis” (noise), een verschijnsel dat, onvoorspelbaar, alle kanten op kan gaan. Een statistische spreiding. In het boek ‘Noise’ dat hij schreef samen met Oliver Sibony en Cass Sunstein worden grafisch de verschillen geduid tussen de systematische afwijkingen veroorzaakt door biases en de willekeurige (‘random’) afwijkingen die als ruis worden bestempeld.
Bias versus noise
Een illustratie. De firma Bouwenzo heeft een vacature. Een vrouw, die geknipt zou zijn voor de job, meldt zich. De vrouw komt niet in aanmerking want Karels, hoofd PZ, vindt dat het om een typisch mannenberoep gaat (bias). Vervolgens ontvangt hij een man. Ook die wordt afgewezen. Het is eind van de ochtend. Zijn maag knort. Na de lunch denkt Karels, “die man was eigenlijk toch wel geschikt” (noise).
Grafisch
Vier situaties, vijf schutters die op een schijf schieten. In het midden de roos. In A zie je de 5 in de roos, juiste beslissing. B geeft een situatie met een sytematische afwijking. Het kan liggen aan een verkeerd ingesteld vizier, de bias. In C zie je een statische spreiding, random. In D tenslotte zie je een combinatie van spreiding en systematische afwijking. Dit komt in de praktijk vaak voor.
Voorbeelden
In het boek noemen zij een aantal voorbeelden. Frapant is dat van een onderzoek naar de uitspraken van een aantal rechters in de VS, in een aantal geheel gelijke zaken, die afhankelijk van de rechter (en zijn knorrende maag?) verschillen vertoonden van een borgtocht tot een uitspraak van 25 jaar gevangenisstraf. Volstrekt willekeurig. Je zal de misdadiger maar zijn. Lees hun boek ‘Noise. A Flaw in Human Judgement’.
Wat is er aan te doen?
Praktische vraag, komt ook aan de orde in het boek: hoe kan de afwijkingen corrigeren? System 1 afwijkingen kan je corrigeren door je biases te (onder)kennen en die te compenseren met de hulp van je System 2. Noise door in een organisatie, na een ‘noise audit’ een beslissinghygiëne in te voeren. Dat betekent : regels, protocollen en eventueel algorithmen. Dat wekt zoals je kan verwachten weerstand op in een organisatie. En dat betekent weer, gedrag veranderen. Inweken, nudging, gezamenlijk een compromis vinden tot je een acceptabel niveau van ruis bereikt hebt.
Verbeter de wereld
De moraal van dit verhaal: verbeter de wereld, begin bij je eigen biases en onderdruk de ruis.
Edwin Kisman
Wat vond u van deze column?
Meer informatie
Columns
Beslissen en kiezen, ’n teerling werpen?
Heuristieken & De Kunst van het Bladen Maken
Hoe beheert een Human zijn geld?
Artikelen
Daniel Kahnemans nieuwe fascinatie, Ben Tiggelaar, NRC 24 september 2021
Conversation with Daniel Kahneman about “Noise” , Evan Nesterak, Behavioral Scientist 24 Mei 2021
Daniel Kahneman on ‘noise’ – the flaw in human judgement harder to detect than cognitive bias, Ben Newell , UNSW 28 mei 2021
YouTube
Lezing van Kahneman op YouTube
