Er zou in de ambtelijke wereld wat meer ongehoorzaamheid moeten zijn. Geoorloofde ongehoorzaamheid. Kritiek van binnenuit, tijdige bijsturing van beleid. Dat komt de soepelheid van ambtelijke processen ten goede en voorkomt pijnlijke flaters.
Geoorloofde ongehoorzaamheid?
Het tegendeel gebeurt. Zoals in het geval van de Omgevingswet en het Digitaal Stelsel Omgevingswet (DSO) die als succesvolle projecten worden geëtaleerd, maar die gedoemd zijn binnen afzienbare tijd te mislukken. Waarom? Te complex door de mozaiek aan instanties die aan de bouw van het DSO meewerkten. Synchronisatie tussen de bouwstenen lijkt een illusie, een droom die bezijden de werkelijkheid staat. Ingewijden trokken aan de bel, ongeoorloofde ongehoorzaamheid. Zoals bleek. De Volkskrant (10 juni) kopte:”Klokkenluiders: ambtenaren geïntimideerd en op non-actief gesteld na kritiek op Omgevingswet”. De klokkenluiders bereikten de Eerste Kamer, Binnenlandse Zaken greep in.
Creatief potentieel
Waarom zou je ongehoorzaamheid moeten toestaan? Wat zou het moeten inhouden? Het interpreteren van regels en wetten, niet naar de letter maar naar de geest. Het geven van constructieve kritiek op het beleid. Doel: het verbeteren van processen en beleid en ook van de ‘uitkomst’ van dat beleid, van het resultaat, meer in het algemeen het versnellen van besluitvorming en uitvoering. Ambtelijke ongehoorzaamheid kan ook leiden tot aanpassing van regels, afgestemd op realiteit. Het verminderen van regeldruk. Met het (oogluikend) toelaten van ongehoorzaamheid spreek je bovendien een creatief potentieel aan. Er zijn voldoende creatieve, kritische geesten binnen het ambtenarenapparaat. Zonde om daar geen gebruik van te maken.
Ongehoorzaamheid stimuleren
Je kan de geoorloofde ongehoorzaamheid zelfs stimuleren door, ‘top-down’, meer verantwoordelijkheid te delegeren, zoals Ricardo Semler dat deed binnen zijn bedrijf Semco. Je moet bovendien ongehoorzaamheid bevrijden van de angst voor negatieve gevolgen. Meer eigen verantwoordelijkheid betekent automatisch meer vertrouwen in de collega’s en wat daar boven zit. Een insubordinator die sancties vreest kan altijd nog klokkenluider worden. Als misstanden ‘m te gortig worden. Zover moet het niet komen.
Hoe pak je ’t aan?
Potentiële insubordinatoren raad ik aan het boek te lezen van Todd B. Kashdan “The Art of Insubordination. How to dissent & defy effectively”. Het boek gaat over activisten, diegenen die, uit overtuiging dat iets beter kan, zich verzetten tegen de opvattingen van de meerderheid. ‘Principled defiance’, ongehoorzaamheid ingegeven door principes. Kashdan geeft een soort handleiding voor regel-ongehoorzaamheid. Voor regels die vaak contraproductief zijn. Het is een minderheid die zich verzet, ondanks angst voor uitsluiting en andere negatieve consequenties. Maar als je overtuigd bent van je gelijk, dat dat leidt tot een betere wereld, dan moet je doorzetten. Dat vereist een mentale veerkracht. En wat moet je doen om de meerderheid op jouw hand te krijgen? “Be flexibly consistent” schrijft Kashdan. Een kwestie van geven en nemen, maar wel consistent zijn in je overtuiging.
Kortom, het doet ertoe
Een toefje ambtelijke insubordinatie kan dus heel wat ellende besparen. Daarom, ongehoorzaamheid (oogluikend) toestaan. Eerder belonen dan afstraffen. Je kan er meer mee bereiken dan met de regelmatige “regeldrukaudits” (sinds 2017). Verder: minder en eenvoudiger regels, en eigen verantwoordelijkheid.
Kabinet, ‘give it a try’. Succes ermee.
PS. Ongehoorzaamheid met een winstoogmerk heet corruptie. Ongeoorloofd.
Edwin Kisman
Wat vond u van deze column?
Zie ook de gerelateerde columns:
Weerstand tegen verandering. Wat doe je er tegen? – 5 nov 2019
Wetten moeten vereenvoudigd worden – 4 mrt 2021
Waarom gaat er zoveel mis bij de overheid en gaat ‘t in het bedrijfsleven meestal goed? -8 april 2021
Vertrouwen, als er daar eens wat meer van was – 22 nov 2021
En lees
Belastingdienst probeerde Toeslagenaffaire klein te houden, compensatie was ‘onwenselijk’
Toeslagenaffaire Al in 2019 mailden ambtenaren van de Belastingdienst elkaar over problemen bij de fraudeaanpak
Rik Rutten NRC 13 juli 2022
Dank Edwin en dat boek ga ik zeker lezen