Rubens was een producent van schilderijen, een groot schilder en ook, wat minder bekend is, een echte ondernemer. Hij werkte meestal in opdracht. Een belangrijk onderdeel in zijn productieproces waren olieverfschetsen. Een overzicht daarvan is nu te zien in Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam.
Ondernemerschap
Peter Paulus Rubens de getalenteerde Belgische schilder van volslanke vrouwen en hemelse taferelen, volgens Facebook pornografisch werk dat om die reden medio dit jaar van hun netwerk werd geweerd, was ook een succesvolle zakenman.
Voorzover is na te gaan was zijn onderneming niet genoteerd aan de beurs van Antwerpen, die vanaf 1531 actief was. Het had gekund.
Stefan Kuiper schrijft over zijn ondernemerschap in Trouw van 17 september 2011 “Rubens was een schoolvoorbeeld van een specifiek type: de ondernemer, de schrandere selfmade directeur van een geoliede kunstfabriek.” Kuiper haalt in zijn stuk ook Peter Schjeldahl aan, een criticus van het weekblad The New Yorker, die Rubens “de Walt Disney van de zeventiende eeuw”, noemde. De vergelijking ging verder dan het product, het beeldmateriaal. Beiden bewaakten zorgvuldig hun patenten.
Fortuin
Rubens verwierf een fortuin waarvan de omvang moeilijk te vertalen is naar de huidige maatstaven. Hij toucheerde in ieder geval niet de $ 76 miljoen waarvoor zijn Kindermoord van Bethlehem in 2002 werd geveild en evenmin de € 52 miljoen die voor zijn Lot en zijn Dochters in 2016 werd neergeteld. Geen David Hockney ‘avant la lettre’.
Wel kocht hij in 1630 een kasteel in Elewijt, dat hij, na een intensieve verbouwing tot een Renaissancepaleis, in 1634 betrok met zijn 37 jaar jongere vrouw Helena Froument. Rubens heeft er tot zijn dood in 1640 gewoond. Dat kasteel staat sinds 2016 te koop, nu voor € 4 mln.
Daarnaast had hij, in het voetspoor van wereldlijke en kerkelijke vorsten, een omvangrijke verzameling van werken van andere kunstenaars. Hij bezat meesterwerken van Titiaan, Tintoretto, Brueghel de Oude, Anthonie van Dyck en Adriaen Brouwer, en een collectie antieke beeldhouwkunst.
De ondernemer en zakenman
Waaraan dankte Rubens zijn succes als ondernemer en zakenman?
In de eerste plaats aan zijn zakelijke instelling, een ‘mindset’ gericht op omzet en winst. Hij werkte voornamelijk in opdracht. Als diplomaat verwierf hij ook onderhandelingsvaardigheden.
Hij had een uitstekend netwerk, mede dankzij dat werk als diplomaat, wat hem niet alleen de nodige contacten bezorgde maar hem ook in staat stelde die te onderhouden. Een netwerk in de ‘upperclass’ van de zestiende eeuwse maatschappij: koninklijke hoven van Spanje, Frankrijk, en Engeland en kerkelijke autoriteiten.
Hij was een goed organisator die in staat was een efficiënte productie op te zetten, een schilderijen-’fabriek’, waarin hij medewerkers zijn schetsen liet uitvoeren. Hijzelf werkte hard en snel.
Een belangrijke factor waren zijn virtuose olieverfschetsen, die hij heel snel kon maken en die hij gebruikte om zijn opdrachtgevers over de streep te trekken en ook om zijn medewerkers te instrueren.
De olieverfschetsen.
Die olieverfschetsen waren vlot geschetste concepten. Hij legde daarin de houding van de figuren en de compositie vast. Raak opgezet, virtuoos inderdaad, in brede streken zonder veel detail. Op gegrondverfd (imprimatur) paneel. Vóór Rubens werden in Antwerpen zelden stelselmatig voorbereidende compositieschetsen in olieverf gemaakt. In die zin was hij een innovator.
Ze zijn mooi. De Franse Filosoof Diderot (1713-1784) vroeg zich zelfs af “waarom een mooie schets ons een groter genoegen doet dan een mooi schilderij ”. Misschien, dacht hij, omdat ze de kijker meer ruimte aan zijn verbeelding laten. Zoals dat bij literatuur ook werkt.
Het productieproces
Het productieproces van de firma Rubens bestond uit de volgende stappen.
* Verkoop. Via zijn netwerk kreeg hij opdrachten. Hij had een uitstekende reputatie, al vrij snel nadat hij in 1608, na acht jaar leerschool, uit Italië was teruggekeerd.
* Opdracht. Hij werd uitgenodigd om een of meerdere schilderijen te maken, waarbij het onderwerp door de opdrachtgever bepaald werd.
* Schets. Hij maakte vervolgens een olieverfschets, die hij aan de opdrachtgever liet zien. Een ‘preview’. Het was ook het document voor de ‘briefing’ van de uitvoerders. Ervaren schilders liet hij vrij. Wel legde hij altijd de laatste hand aan het schilderij. Zijn signatuur.
* Offerte. Als de opdrachtgever instemde bracht hij een offerte uit. Rubens was duur maar dat was meestal geen belemmering, voor zijn welvarende opdrachtgevers.
* Contract. Als de offerte geaccepteerd werd, volgde een contract. Geschreven en vaak met de olieverfschets als “bijlage”. Tijdens het schilderen konden dan nog wel veranderingen (pentimenti) worden aangebracht.
* Productie. Daarna ging de opdracht in productie. De uitvoering besteedde hij vaak uit aan medewerkers in zijn atelier, soms leerlingen, en ook aan bekende gespecialiseerde schilders, zoals Anthonie van Dyck, Frans Snijders en Jan Brueghel de Oude. Gedurende zijn actieve periode had hij in totaal zo’n 110 uitvoerders. Bij de uitvoering kon hij ook gebruikmaken van een eigen “beeldbibliotheek”, een uitgebreide collectie schetsen en schilderijen , o.a. van koppen ( “tronies”), die hij als voorbeeld kon gebruiken en die hij zorgvuldig bewaakte.
Dankzij de snelle schetsen, soms in een half uur gemaakt, en de gelijktijdige uitbesteding van de uitvoering kon hij een hoge productie (en omzet) halen.
Rubens heeft 450 olieverfschetsen gemaakt op een totaal van 1400 schilderijen. De aantallen variëren van bron tot bron. De cijfers hierover zijn in de literatuur niet consistent.
Tentoonstelling Pure Rubens
Een overzicht van de schetsen die hij maakte in de voorfase van zijn opdrachten is t/m 13 januari 2019 te zien in de tentoonstelling “Pure Rubens “, in Museum Boijmans Van Beuningen. Een aanrader.
Edwin Kisman
Bronnen o.a:
Catalogus geschreven door Friso Lammertse, conservator oude schilder- en beeldhouwkunst van Museum Boijmans van Beuningen en Alejandro Vergara, senior conservator Vlaamse en Noord-Europese schilderkunst van het Museo Nacional del Prado.
Biografie Rubens biografie
