Kunnen duizend woorden door één beeld weergegeven worden? Met andere woorden kunnen drie pagina’s van Thomas Rosenbooms roman ‘ De Nieuwe Man’ in één beeld worden samengevat en, anderzijds, kan de infografiek over de beëindiging van de vliegtuigkaping in Entebbe (1975, zie hierna) vervangen worden door een beschrijving van 1000 woorden?
Wim Boevink schreef onlangs in zijn column (Trouw 2 januari). “ Een beeld kan zo afleiden van de tekst. Een foto kan nooit duizend woorden vervangen. Nooit ”
Boevink heeft gelijk met zijn twee beweringen: afleiden en vervangen.
Als hij ter staving van de eerste een transcriptie aanhaalt van een televisie interview van Frits Barend met de schrijver Willem Brakman is het duidelijk dat wat Brakman vertelt, moeilijk door een schilder of fotograaf in één beeld vast te leggen is, al zijn het zelfs niet méér dan 190 woorden.
Deel van de boodschap
Terzijde, als tekst in de plaats zou moeten komen van beeld dan zouden veel mensen maar een deel van de boodschap ontvangen, omdat doorgaans niet een hele tekst wordt gelezen. In tijdschriften zo’n 20 procent van een artikel. De rest wordt waargenomen en verwerkt aan de hand van wat beelden en andere ‘afleiders’, zoals koppen, beelden, bijschriften en ‘streamers’ te bieden hebben. In totaal een globaal beeld van de boodschap.
Appels en peren
Dat tekst en beeld elkaars plaats innemen, daar gaat het niet om. Ze hebben afhankelijk van het doel waarvoor zij gebruikt worden een verschillende functie.
Ook Tom Powell (promotie UvA 2017, ‘Multimodal news framing effects’)
kwam in zijn onderzoek naar de rol van beeld in de politieke voorkeuren van burgers tot de conclusie dat tekst en beeld verschillende effecten hebben.
Powells bevinding is, kort samengevat: beelden beïnvloeden emotioneel gedrag (het doneren van geld), tekst heeft meer invloed op het veranderen van politiek gedrag.
Mogelijk komt dat doordat het verwerken van beeld een klus is die grotendeels onbewust (gevoelsmatig) wordt geklaard en lezen een bewuste activiteit is, een onderdeel van een denkproces (bijv. het politieke denken).
Toch: een beeld is 1000 woorden?
Maar hoe zit het dan met die gevleugelde zegswijze dat een beeld goed is voor duizend woorden. Een zegswijze die volgens Wikipedia wordt toegeschreven aan achtereenvolgens Confucius, Napoleon en Turgenev.
Napoleon schijnt in 1815 te hebben gezegd “Un bon ‘croquis’ (schets) vaut mieux qu’un long discours“. En Ivan Turgenev schreef in 1862 in zijn boek ‘ Vaders en Zonen’ : “The drawing shows me at one glance what might be spread over ten pages in a book”.
Tekst lezen, een bewuste activiteit
Beeld en tekst hebben elk hun eigen functie. Bij tijdschriften hebben we ze allebei nodig.
Tekst lezen is een bewuste handeling. Bij het lezen van literatuur vormt een lezer zijn eigen voorstellingen, op grond van associaties met ervaringen opgeslagen in zijn eigen “database” , zijn onbewuste.
Bij vakinformatie laat de tekst minder ruimte voor eigen interpretaties, terwijl soms gebruik wordt gemaakt van tekstgerelateerde symbolen en samenstellingen (formules) die helemaal géén ruimte laten voor interpretatie.
Beeld onbewust waargenomen
Beeld wordt doorgaans in één oogopslag waargenomen, opgenomen en gevalideerd. Zit er tekst bij zoals bij infografieken, dan wordt die oogopslag gevolgd door een aanvullende bewuste, langzame leesfase. Beeld is doorgaans weinig vatbaar voor interpretatie.
Moeilijk te verwoorden
Infografieken, en processchema’s die vaak ruimte- en tijdrelaties representeren zijn moeilijk, omslachtig en, als het al gaat, slechts met veel woorden te omschrijven. Ik noemde al het voorbeeld van de beëindiging van de vliegtuigkaping in Entebbe (1975), knap in beeld gebracht door de Engelse infograficus Peter Sullivan. Ruimte en tijd in één beeld gevangen.
Te vinden in zijn boek en in het standaardwerk ‘Pictures on a Page’ van de voormalige hoofredacteur van The Sunday Times, Harold Evans.
Ook nieuwsfoto’s zijn slecht in woorden te vangen. Vaak vanwege de emotionele component. Bijvoorbeeld de iconische foto van Robert Capa uit de Spaanse burgeroorlog van de getroffen republikeinse soldaat. Of die van Joe Rosenthal van het plaatsen van de Amerikaanse vlag op de berg Suribachi na de verovering van Iwo Jima in 1945. Eveneens te vinden in ‘Pictures on a Page’. Rosenthal, Capa en Sullivan zijn overleden. De oorlogsfotograaf Capa stapte in 1954 in Vietnam op een landmijn en overleed, op 40 jarige leeftijd
Synergie: tekst en beeld samen de boodschap
Het gezamenlijk optreden van woord en beeld resulteert door synergie in krachtige communicatie. De samenwerking tussen woord en beeld versterkt de boodschap die moet worden overgebracht. Bovendien kan de combinatie van tekstuele en visuele elementen een lezer al helpen bij de voorbeschouwing van een artikel. Een ‘preview’ op basis waarvan hij kan beslissen of hij ‘t artikel gaat lezen of niet – ‘what’s in it for me’ – of die hem het gevoel geeft dat het niet meer hoeft omdat hij intussen al genoeg van het artikel weet.
Duizend woorden?
Of de uitspraak “een beeld zegt meer dan duizend woorden” juist is hangt dus af van het doel dat je nastreeft. Wil je snelle en precieze overdracht van (vak)informatie of wil je de literaire lezer de vrijheid van interpretatie en eigen beeldvorming gunnen.
Edwin Kisman
